Zmiany płodności w rodzinach w Polsce i w Europie - w XXI wieku

Kategoria: Psychologia i socjologia

04 kwiecień 2014

Zmiany płodności w rodzinach w Polsce w ostatnim dwudziestoleciu są procesem niezwykle złożonym i powstałym na tle głębokich zmian rozwoju demograficznego we wszystkich Krajach Europy, a nawet na świecie.

W polskim ustawodawstwie rodzina ma swoje miejsce w Konstytucji Rzeczpospolitej Polskiej. Znajduje się także w zapisach dokumentów międzynarodowych Konferencji: Platforma Działania i Deklaracja Pekińska z 1995 roku[1]. Zapisy o rodzinie znajdują się również w encyklikach papieskich.

Płodność, umieralność i migracja należą w Polsce do podstawowych procesów demograficznych. Są to procesy długotrwałe których zmiany nasiliły się w ostatnich 50 latach nie tylko w Polsce.  Posiadanie potomstwa lub jego brak od zarania dziejów były poddane silnej kontroli społecznej. Istniejące w różnych kręgach kulturowych normy i wartości regulowały przebieg tej strefy życia, a kobiety bezdzietne były bardziej stygmatyzowane niż bezdzietni mężczyźni.

Znaczenie posiadania dzieci zmieniało się w czasie wraz z utrwalaniem się określonych prądów czy idei religijnych i społecznych dotyczących życia rodzinnego, jak też trendami demograficznymi -  zwłaszcza zmniejszaniem się poziomu umieralności niemowląt i dzieci.

Niektóre korzyści i straty wynikające z bezdzietności określone są następująco:

- Biologiczne - pozytywne: uniknięcie negatywnych skutków psychofizycznych związanych z ciążą i porodem, negatywne: niespełnienie powinności utrzymania ciągłości biologicznej rodziny,

- Społeczne - pozytywne: unikniecie realizowania trudnych zadań społecznych związanych z macierzyństwem i ojcostwem, negatywne: brak rodzinnego wsparcia, stałości i stabilności, szczególnie w przypadku ryzyka życiowego (choroba, niepełnosprawność, konieczność zdania się na usługi instytucjonalne),

- Psycho - społeczne - pozytywne: możliwość realizowania się zgodnie z ideologią indywidualizmu, nieograniczony wybór możliwości życiowych,

negatywne: osamotnienie, pustka, nuda, izolacja, brak radości i szczęścia z posiadania potomstwa i jego rozwoju, brak możliwości doznawania miłości od dziecka
i okazywania jej, brak bodźca do kreatywności i pracy dla dobra rodziny,

- Ekonomiczne - pozytywne: nieograniczone inwestowanie w siebie,

negatywne: brak wymiany międzypokoleniowej, konsumeryzm ma wyższą wartość niż rodzina.

Przyrost naturalny - to jest wskaźnik urodzeń na 1000 ludności w okresie powojennym w Polsce dramatycznie spadał.                                                                                   

Demograficzny spadek urodzeń w Polsce w ostatnich latach jest zbliżony do niżu demograficznego obserwowanego także w krajach Europy Zachodniej w okresie po 1995 roku.  Spadek urodzeń jednak w naszym kraju postępował o wiele szybciej niż w krajach Europy Zachodniej, gdzie proces ten rozpoczął się wcześniej niż w Polsce i w końcowym efekcie doprowadził także do ujemnych współczynników urodzeń.                        

Główne czynniki spadku urodzeń są związane ze zmianami modelu demograficznego rodziny. Późny wiek zawierania małżeństw, małżeństwa nie są już na Zachodzie podstawową formą związku, wzrasta liczba rozwodów, a zmianom tym towarzyszą zmiany cywilizacyjno – kulturowe, niechęć do posiadania potomstwa o ile małżeństwa decydują się na jedno dziecko w późniejszym wieku matki i w coraz dłuższych odstępach między porodami. Zmiany te wiążą się coraz głębiej ze zmianami kulturowymi systemu wartości, norm, postaw i zachowań prokreacyjnych.                                                        

Spadek dzietności z 2,4 na kobietę w wieku rozrodczym od 1970 roku na Zachodzie Europy – do 1,4 w 1997 roku trwał 27 lat. W Polsce ten efekt nastąpił w okresie dwa razy krótszym – w ciągu 14 lat. Dla zachowania wzrostu ludności na poziomie gwarantującym zastępowalność pokoleń współczynnik ten w Europie wynosi 2,4 przy spadku do 1,5, niedobór urodzeń jeśli potrwa dłużej, może doprowadzić do znacznego spadku liczby ludności.  

Na przestrzeni ostatnich 50 lat ubiegłego stulecia zmiany w poziomie płodności kobiet w odniesieniu do Europy Zachodniej mają bogate opracowania demograficzne. O ile w Europie Zachodniej zmiany w zakresie struktury rodzin i wzorca płodności rozciągały się na okres kilkudziesięciu lat to w Europie Środkowej i Wschodniej zmiany te nastąpiły w okresie dwa razy krótszym. W tym czasie nastąpiły zmiany w strukturze rodzin na tle działania wielu czynników i procesów ekonomicznych, społecznych, politycznych, kulturowych i ustrojowych. Stąd wynikają zmiany dotyczące wieku zawierania małżeństw i formy związków. Na mapie Europy są zaznaczone linie podziału politycznego Europy na część Zachodnią od Petersburga do Triestu, linia Hajnala przed przystąpieniem naszego kraju do Unii przebiegała przez środek Polski. Po wejściu Polski do Unii Europejskiej w 2007 roku nakreślono nową linię zaczynającą się także od Petersburga i biegnącą do Dubrownika. Linia Philipova przesunięta na Wschód obejmuje prawie całą Polskę. Według tego podziału Zachód Europy charakteryzuje późny wiek zawierania małżeństw i małżeństwo nie jest powszechną formą związku, natomiast Europę Środkową i Wschodnią cechuje wczesny wiek zawierania małżeństw i małżeństwo jest powszechną formą związku.                                                                                                            

Zmiany w poziomie płodności charakteryzuje także spadek natężenia urodzeń we wszystkich grupach wieku, szczególnie w grupach o najwyższej płodności (20-24 i 24-29 lat). Wiek maksymalnej płodności w 1989 roku to 22 lata, a w 2001 - 26 lat.

Zmiany przemian płodności rodzin w Polsce w porównaniu z Europą są radykalne i niepokojące. Dzietność w Polsce na poziomie poniżej 1,3 dziecka na kobietę stawia Polskę w grupie krajów świata na poziomie bardzo niskiej płodności. Proces zmian wzorców płodności i rodziny w Polsce jeszcze się nie zakończył i będzie prawdopodobnie dalej postępował w kierunku spadku liczby urodzeń i ujemnego bilansu rozwoju ludzkości.

Zmiany procesów kulturowych, społecznych i ekonomicznych mają głęboki wpływ na zmiany norm, postaw i zachowań w podejmowaniu decyzji matrymonialnych i prokreacyjnych. Dlatego konieczne jest stałe monitorowanie procesów płodności na tle zmieniającego się modelu polskiej rodziny oraz stałe interdyscyplinarne badania norm, wartości, postaw i zachowań w społeczności pokoleń w wieku rozrodczym. Konieczne jest prowadzenie w Polsce stałych badań demograficznych, socjologicznych i innych, i udziału Polski w badaniach europejskich (Gender and Generation Programme) i w innych badaniach przemian rodziny i płodności w Polsce na tle krajów Europy i Unii Europejskiej celem poznania zmian i różnic zachodzących w zakresie płodności i rodziny oraz wykorzystywanie doświadczeń tych krajów Europy Zachodniej, które znajdując się w kryzysie demograficznym  przy realizacji odpowiedniej polityki prorodzinnej odniosły pewne pozytywne choć skromne efekty w zakresie wzrostu płodności.

W zakresie badań medycznych przyczynowości niskiej płodności. Mc Donald określił trzy filary:

1. bodźce finansowe są to przede wszystkim ulgi podatkowe, kredyt, subsydia mieszkaniowe,
2. inicjatywy dotyczące pracy i rodziny – w tym urlopy macierzyński lub ojcowski, opieka nad dzieckiem, ruchomy czas pracy i urlopy krótkoterminowe, prawodawstwo antydyskriminacyjne i równość płci w pragmatyce zatrudnienia, dogodne godziny pracy,
3. zmiany społeczne wspierające rodzicielstwo - dotyczące zatrudnienia, środowiska przyjaznego dziecku, równość płci, wsparcie małżeńskie, rozwój postaw społecznych

i przychylnych dziecku i rodzicielstwu.

Trzy filary korespondują z czterema teoriami niskiej płodności – teorią racjonalnego wyboru, teorią równości płci, teorią niechęci do ryzyka oraz postmaterialistyczną teorią wartości.

Każdy model polityki realizowanej w sytuacji niskiej płodności powinien brać pod uwagę konkretną sytuację społeczną i ekonomiczną kraju, jego możliwości finansowe, uwarunkowania ekonomiczne, kulturowe i jasno sprecyzowane cele do osiągnięcia, jako dobre skomponowanie całości, polityki ludnościowej i społecznej wspartej przez przyzwolenie społeczne na jej realizację

Zakończenie

W naszym Kraju konieczna jest polityka wspierająca płodność przez odpowiednie bodźce finansowe umożliwiające rodzicom łączenie pracy zawodowej z życiem rodzinnym i inne zmiany społeczne wspierające rodziny posiadające dzieci.

W zakresie inicjatyw dotyczących pracy i rodziny wymienia się wydłużenie urlopów macierzyńskich lub ojcowskich, ruchomy czas pracy i urlopy krótkookresowe i dogodne godziny pracy. Najlepiej przy tym brać pod uwagę konkretną sytuację społeczną i ekonomiczną, uwarunkowania demograficzne, kulturowe i dobrze określone cele do osiągnięcia.

• Poprzedni artykuł
• Następny artykuł