Kontakt rodziców z dzieckiem prenatalnym

Kategoria: Psychologia i socjologia

06 marzec 2014

Kontakt rodziców w dzieckiem prenatalnym to temat, który wydaje się obecnie oczywistością dla większości osób w wieku prokreacyjnym, gdy tymczasem jeszcze dla ich rodziców był to temat budzący albo sprzeciw i niedowierzanie albo ogromną ciekawość. Dominowało bowiem bardzo zbiologizowane i zmedykalizowane podeście do tego, co dzieje się pomiędzy zapłodnieniem a porodem. Koncentrowano się na ciąży i kobiecie w ciąży, co utrudniało dostrzeżenie dziecka, jego ojca i tworzącej się wtedy rodziny. Kobieta w ciąży oczekiwała urodzenia dziecka, ale przed jego urodzeniem było ono płodem, któremu odmawiano ludzkich charakterystyk. Płód był rozwijającym się organizmem nieaktywnym poznawczo i emocjonalnie, o małym i niesprawnym mózgu, nieaktywnej korze mózgowej, niezdolnym do odbioru wrażeń zmysłowych, do odczuwania bólu, uczenia się i zapamiętywania, przeżywania nawet prostych emocji, organizmem o słabo skoordynowanej aktywności ruchowej i zachowaniach będących jedynie odruchami, za które są odpowiedzialne ośrodki podkorowe (Kornas-Biela, 1988/1991).

Zmienioną wizję płodu i dostrzeżenie w nim dziecka o ludzkich charakterystykach, będącego w okresie intensywnego rozwoju, którego przebieg ma ogromne znaczenie dla jego dalszego życia zawdzięczamy osiągnięciom genetyki, biologii, medycyny i technik medycznych oraz psychologii (Kornas-Biela, 1992b, 2011). Psychologia prenatalna jako nauka interdyscyplinarna, wykorzystuje wyniki badań nauk biologicznych, medycznych i społecznych, aby poznać i opisać z właściwej dla siebie perspektywy „rzeczywistość łona” – a więc zarówno samo dziecko, jego rodziców oraz wzajemne relacje między nimi (Kornas-Biela, 2002). Kilkadziesiąt lat rozwoju psychologii prenatalnej i upowszechnienie jej dorobku zarówno na terenie samej psychologii jak i poprzez przekaz medialny w społeczeństwie doprowadziło do ogromnej zmiany w mentalności młodych ludzi, ich oczekiwań wobec okresu ciążowego. Przyczyniło się również do powstania pedagogiki prenatalnej (Kornas-Biela, 2009, 2010).

Podjęcie tematu dotyczącego kontaktu rodziców z dzieckiem prenatalnym oznacza więc zmianę w patrzeniu na płód i kobietę w ciąży, która znajduje uzasadnienie w licznych badaniach z zakresu nauk biologicznych, medycznych i psychologicznych (np. Kornas-Biela, 2002, 2009). Można tu dopatrzeć się trzech obszarów refleksji:

ü To, z czym mamy do czynienia przed urodzeniem człowieka to dwie współzależne, ale jednak odrębne rzeczywistości: ciąża matki oraz rozwijające się w jej łonie dziecko. Dziecko prenatalne nie jest potencjalnym człowiekiem, który musi spełnić jakieś pozagenetyczne kryterium człowieczeństwa, by być uznanym za człowieka, ale stało się nim w wyniku poczęcia – jego genom decyduje o jego odrębnej, indywidualnej, niepowtarzalnej i unikalnej tożsamości ludzkiej. Jako dziecko ludzkie ma ono potrzeby emocjonalne i społeczne. Dla swego prawidłowego rozwoju potrzebuje klimatu bezpieczeństwa, akceptacji, szacunku i miłości, potrzebuje kontaktu z innymi, potrzebuje być aktywnym uczestnikiem dialogu z najbliższymi (Kornas-Biela, 1993/2002). Na tym tak wczesnym poziomie jego rozwoju potrzeby te mają charakter potrzeb bio-psychicznych, gdyż od ich zaspokojenia może zależeć przebieg biologicznego rozwoju dziecka, jego zdrowie i życie (Kornas-Biela, 1997, 2005, 2009, s. 43-73). Takie spojrzenie wymaga jednak rozpoznania psychospołecznych kompetencji dziecka prenatalnego (competent prenate).

ü Jeżeli rozpoznajemy w tym, co w medycznym języku określane jest jako płód – dziecko prenatalne – to znaczy, że należy również rozpoznać jego rodziców, a nie tylko kobietę w ciąży, parę, która będzie rodzicami, będzie miała dziecko, oczekuje dziecka, spodziewa się dziecka. Dziecko prenatalne ma swoich rodziców oraz rodzinę, gdyż przez swoje poczęcie „uczyniło” ich rodzicami. Jest więc ono elementem dynamicznie zmieniającego się systemu rodzinnego, ma swoich dziadków, krewnych, czasem również rodzeństwo, ma korzenie w rodzinach pochodzenia rodziców, jest wszczepione w historię danej rodziny, w jej genealogię, niezależnie od wiedzy rodziców, a potem też jego wiedzy, co do faktów z przeszłości jego rodziny pochodzenia (Kornas-Biela, 2009, s. 114-138). Dotyczy to zwłaszcza zwiększającej się liczby dzieci pochodzących ze sztucznego zapłodnienia z użyciem dawcy gamet, nasienia lub komórki jajowej (wtedy matka biologiczna nie jest matką genetyczną).

ü Jeśli są rodzice oraz ich nienarodzone dziecko, to powstaje naturalna sytuacja sprzyjająca kształtowaniu się wzajemnych relacji między nimi. Relacje te wymagają jednak warunków sprzyjających, by mogły się rozwijać. Podstawą rozwoju więzi z dzieckiem prenatalnym jest przede wszystkim dostrzeżenie w trakcie ciąży osoby dziecka i nabycie tożsamości rodzica, w czym niewątpliwie pomagają badania prenatalne (USG i KTG), zwłaszcza ojcu dziecka, dla którego jest ono, bardziej niż dla matki, niedostępne. Istnieje wiele czynników, które sprzyjają kształtowaniu się więzi z dzieckiem i nawiązywaniu kontaktów z nim (np. Bielawska-Batorowicz, 2006; Kornas-Biela, 1992c, 1995b, 2009, s. 73-88). Należą do nich czynniki związane z doświadczeniami z rodziny pochodzenia i bardzo wczesnego dzieciństwa (w tym prenatalnego, np. trauma odrzucenia), z rodziną aktualną (np. samotne macierzyństwo, niepełnoletnie macierzyństwo, brak akceptacji poczęcia dziecka ze strony najbliższych), sytuacją życiową (np. ubóstwo, brak stabilnych środków do życia, konflikty małżeńskie, brak wsparcia), sytuacją zdrowotną (np. wcześniejsze niepowodzenia prokreacyjne, ryzyko genetyczne, choroba własna lub w rodzinie, zagrożenie przebiegu ciąży, niepomyślny wynik prenatalnej diagnozy co do stanu zdrowia dziecka).

Kształtowanie się różnych form kontaktu rodziców z dzieckiem prenatalnym jest procesem dynamicznym, rozłożonym na cały okres ciąży. Intensywność i formy tegoż kontaktu podlegają ciągłym zmianom. Ponadto, są one na każdym etapie zróżnicowane płciowo i indywidualnie. Każdy z rodziców i to w każdej kolejnej ciąży rozwija sobie właściwe sposoby wyrażania kształtującej się stopniowo więzi z dzieckiem, przy czym ekspresja uczuć wspomaga ich rozwój, tzn. nawiązywanie kontaktu z dzieckiem jest przejawem więzi z nim, ale też przyczynia się do jej rozwoju, ubogacenia. 

Najczęstsze odnotowane w badaniach empirycznych i polecane rodzicom formy wychowawczego oddziaływania na dziecko, towarzyszenia mu w rozwoju i kontaktu z nim przed urodzeniem obejmują takie zachowania, jak (Kornas-Biela, Kornas-Biela, 1992a, 1993, 1993/2002, s. 80-111; 1995a, 2004, 2009, s. 254-258):

- pozytywne myślenie o dziecku; fantazjowanie i wizualizacja na jego temat oraz przyszłych relacji z nim (np. w czasie porodu, karmienia piersią, kąpieli, zabaw);

- rozmowy z dzieckiem – w myślach lub głośne; intencjonalnie kierowane do niego słowa opowiadające mu o świecie otaczającym, o wydarzeniach, w których wraz z matką uczestniczy, o ich uczuciu do niego, o ich problemach, troskach i niepokojach oraz o radościach, oczekiwaniach, marzeniach; uspakajanie dziecka poprzez słowa otuchy, zapewnienia o bezpieczeństwie i milości; opowiadanie mu bajek i czytanie wierszy;

- pisanie pamiętnika ciążowego oraz pamiętnika rozwoju dziecka; pisanie bajek dla dziecka; pisanie do dziecka listów, tzw. deklaracji miłości; uzupełniania zdań niedokończonych; malowanie lub pisanie na brzuchu;

- słuchanie z dzieckiem muzyki; śpiewanie mu piosenek; granie dla niego na instrumencie;

- bujanie go i kołysanie oddechem i ruchem (np. w rytm muzyki, śpiewu); tańczenie z nim (spokojne, opływowe, rytmiczne ruchy);

- różne formy kontaktu dotykowego – muskanie, głaskanie, masowanie, obejmowanie, pukanie; poklepywanie, utulanie, pieszczenie dziecka; zabawy z dzieckiem;

- skupienie się na odczytywaniu różnych sygnałów pochodzących od dziecka, tzw. mowy dziecka prenatalnego;

- obserwacja ruchów dziecka (liczby, siły, jakości, znaczenia) i reagowanie na nie;

- różne formy twórczości artystycznej na jego rzecz: komponowanie wierszy i muzyki, malowanie, rzeźbienie, haftowanie;

- wykonywanie różnych rzeczy dla niego;

- przygotowywanie dla dziecka ubranek, kącika w pokoju;

- trwanie w stałej świadomości obecności dziecka i włączanie go w całość biegu własnego życia;

- kontemplacja przyrody, piękna sztuki, tajemnic życia;

- medytacja, np. tekstów biblijnych związanych merytorycznie z stworzeniem człowieka, z doświadczeniami rodzicielskimi postaci biblijnych, dotyczących Wcielenia i narodzenia Jezusa oraz życia Świętej Rodziny;

- modlitwa za dziecko, błogosławienie mu i włączanie go w różne formy kontaktu z Bogiem (w tym również w formy sakramentalne).

W podejmowaniu kontaktu nie chodzi o stymulację prenatalną, celem przyspieszenia rozwoju dziecka i maksymalizowania jego kompetencji, ani o używanie jakiś specjalnych programów i pomocy technicznych, ale o radosne i swobodne nawiązywanie relacji z nim w różny, zmieniający się sposób, w którym koncentracja jest na bycie z dzieckiem ”tu i teraz” celem zacieśnienia więzi z nim, okazania mu swojej uczuciowej bliskości i stworzenia jak najbardziej korzystnych warunków do życia w łonie matki.   

Bibliografia

Bielawska-Batorowicz E. (2006). Psychologiczne aspekty prokreacji. Katowice, Wydawnictwo Naukowe Śląsk.

Kornas-Biela D. (1988/ 1991). Z zagadnień psychologii prenatalnej. W: J. W. Gałkowski, J. Gula (red.) W imieniu dziecka poczętego (s. 25-51). Rzym-Lublin, RW KUL.

Kornas-Biela D. (1992a). Dźwiękowa stymulacja prenatalna i jej konsekwencje dla rozwoju dziecka. „Annales Academiae Medicae Bydgostiensis”, Tom V, Supl. s. 129-133;

Kornas-Biela D. (1992b). Kierunki badań w psychologii prenatalnej. W: A. Biela, Cz. Walesa (red.), Problemy współczesnej psychologii (s. 239-244). Lublin, PTP.

Kornas-Biela D. (1992c). Kształtowanie się przywiązania matki i dziecka w prenatalnym okresie jego rozwoju. W: A. Biela, Cz. Walesa (red.) Problemy współczesnej psychologii (s. 249-259). Lublin, PTP.

Kornas-Biela D. (1993). Kształtowanie się zdolności słuchowych w prenatalnym okresie rozwoju dziecka, „Opuscula Logopaedica”, in honorem Leonis Kaczmarek,  s. 143-158.

Kornas-Biela D. (1993/2002). Wokół początku życia ludzkiego. Warszawa, Nasza Księgarnia. (Wyd. II. popr. Warszawa, IW PAX, 2002). 

Kornas-Biela D. (1995a). Kontakt rodziców z dzieckiem przed urodzeniem. W: Najlepszy start dla twojego dziecka (s. 53-60). Warszawa, Stowarzyszenie na rzecz Naturalnego Rodzenia i Karmienia. 

Kornas-Biela D. (1995b). Z zagadnień psychologii rodziny w okresie ciąży. W: B. Chazan (red.), Rodzina i prokreacja (s. 37-52). Warszawa, IMiDZ.

Kornas-Biela D. (1997). Psychogenne uwarunkowania rozwoju człowieka w okresie prenatalnym a dziecięce porażenie mózgowe. W: H. Mierzejewska, M. Przybysz-Piwkowa (oprac.) Mózgowe porażenie dziecięce. Problemy mowy (86-99). Warszawa, Wyd. DiG.

Kornas-Biela D. (2002). Dziecko prenatalne jako przedmiot zainteresowań psychologicznych organizacji i stowarzyszeń naukowych. W: D. Kornas-Biela (red.) Oblicza dzieciństwa (s. 225-252).Lublin, Towarzystwo Naukowe KUL.

Kornas-Biela D. (2004). Najmłodsze dziecko w rodzinie. W: G. Soszyńska (red.), Rodzina. Myśl i działanie (s. 4-59). Lublin, Polihymnia. 2004.

Kornas-Biela D. (2005). Psychodynamic approach to procreation failure. W: N. Gozdek, M. Sygit (red.), Health Promotion. Theoretical and Practical Aspects (187-194), Lublin, Wydawnictwo WERSET.

Kornas-Biela D. (2009). Pedagogika prenatalna. Nowy obszar nauk o wychowaniu. Lublin, Wydawnictwo KUL.

Kornas-Biela D. (2010). Pedagogika prenatalna. W: B. Śliwerski (red.), Pedagogika. Subdyscypliny i dziedziny wiedzy o edukacji (149-173). Tom 4., Gdańsk, Gdańskie Wydawnictwo Pedagogiczne.

Kornas-Biela D. (2011). Okres prenatalny(2011). W: J. Trempała (red.). Psychologia rozwoju człowieka. Podręcznik akademicki (s.147-171). Warszawa, Wydawnictwo Naukowe PWN

• Poprzedni artykuł
• Następny artykuł