-
PŁODNOŚĆ
-
Podstawy płodności
- Zrozumieć płodność
Zrozumieć płodność
- Kategoria: Podstawy płodności
- 14 kwiecień 2014
Podstawowa wiedza na temat funkcjonowania organizmu człowieka jest bardzo ważna dla wszystkich korzystających z metod rozpoznawania płodności. Dlatego przedstawimy najistotniejsze fakty z zakresu anatomii i fizjologii ludzkiego systemu rozrodczego.
Doświadczenie pracy w poradniach rodzinnych prowadzi do wniosku, że ta wiedza nie jest zbyt popularna. Odkrywanie jej wiedzie nierzadko do zachwytu nad płodnością.
Zapoznanie się z kilkoma podstawowymi założeniami obserwacji umożliwi zrozumienie zasad płodności i ich praktycznego zastosowania już na etapie nauki.
Płodność – według słownika medycznego – to zdolność do zapłodnienia. Co ważne, należy mówić o płodności kobiety i mężczyzny sumarycznie, gdyż to para wspólnie jest w danym czasie płodna lub nie.
Zdrowy mężczyzna jest zawsze płodny
Staje się płodny w wieku 11-13 lat i trwa do późnej starości. Poziom testosteronu rośnie do około 18. roku życia, następnie utrzymuje się na stałym poziomie do około 40. roku życia, kiedy to zaczyna stopniowo maleć. Tak więc płodność, choć na zmiennym poziomie, ale jest obecna każdego dnia. Bardzo ważne jest więc, aby mężczyźni zrozumieli i docenili jej naturę i istotę. Męską komórką rozrodczą jest plemnik (zob. Rys. 1). Jest zbudowany z główki – z materiałem genetycznym; wstawki; witki – umożliwiającej ruch. Spermatogeneza, czyli cykl rozwoju jednego plemnika, trwa 74 dni. Materiał genetyczny umieszczony w główce determinuje płeć dziecka. Istnieją dwa rodzaje plemników: z okrągłą główką i krótszą witką – zawierające chromosom X (płeć kobieca) i z dłuższą główką i witką – zawierające chromosom Y (płeć męska).
Plemniki wytwarzane są w parzystych męskich gruczołach – jądrach (zob. Rys. 2), umieszczonych w worku mosznowym. Jądra umiejscowione są na zewnątrz ciała mężczyzny. Plemniki wrażliwe są na wysoką temperaturę i gdyby jądra znajdowały się wewnątrz ciała, uległyby zniszczeniu. Wędrówka plemników, czyli droga nasienna (zob. Rys. 3) zaczyna się od jąder; potem plemniki przechodzą przez najądrza, gdzie dojrzewają. Następnie przez nasieniowód dochodzą do bańki nasieniowodu, która jest „magazynem” plemników. Przechodzą następnie przez przewód wytryskowy i kanaliki gruczołu krokowego; od tego momentu stają się nasieniem. Z cewki moczowej następuje wytrysk, w którym zawiera się od 200 do 600 milionów plemników.
Plemniki potrzebują śluzu wytwarzanego w szyjce macicy, aby przeżyć (Zob. Rys. 4). Bez śluzu, w środowisku kwaśnym pochwy, giną w ciągu 30 minut do kilku godzin. W obecności śluzu płodnego, czyli w środowisku zasadowym, plemniki żyją 3-5 dni, maksymalnie 7. Prędkość ruchu plemników to 3mm/min. w śluzie płodnym w temperaturze 37 stopni Celsjusza; utrzymuje się na tym poziomie w ciągu 12 pierwszych godzin, następnie się zmniejsza. Droga plemnika z pochwy do jajowodu
(miejsce zapłodnienia) w czasie, w którym występuje szczyt płodności, trwa 1,5 godziny.
Kobieta przez większość życia jest niepłodna
Podczas gdy mężczyzna przez większość swego życia jest płodny – kobieta, ze względu na wąskie okno płodności w cyklu menstruacyjnym, przez większą część cyklu jak i większą część życia jest niepłodna. Rozważając płodność jako płodność pary, można zatem powiedzieć, że para przez większość czasu jest niepłodna.
Ponieważ płodność pary uzależniona jest od cyklicznej płodności kobiety, to jej poświęcone są obserwacje, mające zastosowanie w metodach rozpoznawania płodności.
W układzie płciowym żeńskim (zob. Rys. 5) wyróżnia się:
1. narządy zewnętrzne:
• wzgórek łonowy,
• wargi sromowe większe i mniejsze,
• łechtaczka,
• przedsionek pochwy;
2. narządy wewnętrzne:
• jajniki, parzyste narządy w kształcie podobnym do migdałów, w których wytwarzane są komórki jajowe;
• jajowody, w których najczęściej dochodzi do zapłodnienia;
• macica, której błona wewnętrzna – błona śluzowa jamy macicy – złuszcza się cyklicznie w postaci menstruacji; część dolną macicy, jej ujście stanowi szyjka macicy, w której wytwarzana jest wydzielina szyjkowa;
• pochwa.
Cykl menstruacyjny
To okres cyklicznych przemian zachodzących w całym organizmie kobiety, szczególnie nasilonych w układzie rozrodczym. Liczy się go od pierwszego dnia menstruacji do ostatniego dnia przed wystąpieniem kolejnego krwawienia.
Jajnik to narząd produkujący komórki rozrodcze. W jednym jajniku znajduje się około 400 tys. komórek jajowych. W każdym cyklu menstruacyjnym odbywają się w nim zasadnicze dla płodności kobiety wydarzenia, zwane „cyklem owulacyjnym” (zob. Rys. 6):
• na początku cyklu hormony struktur mózgowych - podwzgórza (gonadoliberyna) oddziałują na przysadkę mózgową (FSH-folikulotropina), które to hormony powodują wzrost w jajniku kilku pęcherzyków jajnikowych z komórkami jajowymi w środku;
• tylko jeden pęcherzyk staje się dominujący (wyjątkowo dwa, trzy – wtedy może dojść do ciąży mnogiej);
• pęcherzyk dominujący produkuje hormon – estrogen.
• na dojrzały pęcherzyk (średnicy ok. 2 cm) oddziałuje hormon przysadki mózgowej (LH-lutropina), pęcherzyk pęka i uwalnia komórkę jajową, a moment ten nazywany jest owulacją – jajeczkowaniem;
• po owulacji pęcherzyk przekształca się w ciałko żółte, o stałym czasie życia, między 10-16 dni (dla każdej kobiety jest to stały czas +/- 1 dzień);
• ciałko żółte produkuje najważniejszy hormon czasu poowulacyjnego – progesteron, który przekształca błonę śluzową macicy, a następnie podtrzymuje ciążę, jeśli doszło do zapłodnienia;
• jeśli nie doszło do zapłodnienia – ciałko żółte zanika, spada stężenie progesteronu – następuje menstruacja.
Kulminacyjnym momentem cyklu jest jajeczkowanie, czyli uwolnienie komórki jajowej. Jest ono skutkiem złożonych procesów hormonalnych, w które zaangażowane są podwzgórze, przysadka mózgowa i jajnik.
Nawet jeśli występuje owulacja dwóch, trzech komórek jajowych, odbywa się to w ciągu tych samych 24 godzin. Z powodu złożoności procesów hormonalnych nie ma możliwości dodatkowego jajeczkowania, nawet w bardzo długich cyklach.
Jeżeli do zapłodnienia nie dojdzie w ciągu 12-24 godzin od uwolnienia komórki jajowej, komórka ta obumiera. Około 12-16 dni później (u każdej kobiety jest to stała liczba dni) zanika ciałko żółte, występuje kolejna menstruacja.
Długość cyklu
Większość kobiet obserwuje u siebie cykle o długości od 21 do 38 dni. Cykle mogą być krótkie, regularnej długości lub wydłużone (zob. Rys. 7). Prawidłowe cykle mogą być różnej długości, jednak na czas ich trwania składają się zawsze takie same składowe:
• czas wzrostu pęcherzyka – liczony od pierwszego dnia cyklu – faza przedowulacyjna – różnej długości, zależnej od różnych czynników wewnętrznych (hormonalnych) i zewnętrznych (np. stresu);
• moment owulacji – uwolnienie komórki jajowej;
• czas życia ciałka żółtego – od dnia po owulacji do dnia poprzedzającego następny cykl – faza poowulacyjna – po uwolnieniu komórki jajowej, ciałko żółte ma stały czas życia, między 10-16 dni, stały dla danej kobiety.
Jajeczkowanie dzieli cykl na dwie fazy: przed jajeczkowaniem (faza dojrzewania pęcherzyka) i po jajeczkowaniu (faza ciałka żółtego). Zmienna długość fazy przedowulacyjnej wpływa na czas trwania całego cyklu, powodując jego skrócenie lub wydłużenie. Jeśli kobieta zacznie rozumieć „mowę” własnego ciała, w tym charakterystyczne objawy towarzyszące zbliżającemu się jajeczkowaniu, to szybko nabędzie pewności co do oczekiwanego terminu menstruacji, gdyż czas poowulacyjny jest zawsze stałej długości.
Szyjka macicy
Dolna, zwężająca się część macicy, która uchodzi do pochwy, nazywana jest szyjką macicy. Wewnętrzna część szyjki macicy pokryta jest kryptami, w których produkowany jest śluz szyjkowy – główny czynnik pozwalający interpretować płodność kobiety. Na zmiany szyjki macicy, tzn. jej konsystencji, położenia, stopnia otwarcia oraz na wydzielanie przez nią śluzu szyjkowego, mają wpływ hormony produkowane w jajniku.
Hormony
W cyklu kobiety nic nie dzieje się przez przypadek. Za wydarzenia w cyklu odpowiadają szczególnie hormony jajnika – estrogeny i progesteron wywołujące określone zmiany w organizmie kobiety, które można rozpoznawać jako objawy – wskaźniki płodności w cyklu owulacyjnym.
1. Dojrzewający pęcherzyk jajnikowy produkuje hormon – estrogen (zob. Rys. 8):
• Tym więcej estrogenu, im większy jest pęcherzyk. Szczyt poziomu estrogenu przypada na czas dojrzałości pęcherzyka, mniej więcej dzień przed owulacją;
• Wysoki poziom estrogenu oddziałuje na szyjkę macicy, powodując jej otwarcie oraz wytwarzanie śluzu płodnego, który jest przeźroczysty, rozciągliwy, pod mikroskopem tworzy podłużne linie i kanały przepływowe dla nasienia. Im wyższy poziom estrogenów, tym bardziej płodny jest śluz szyjkowy;
• Śluz typu płodnego umożliwia plemnikom poruszanie się, odżywia je i uzdalnia do zapłodnienia. Plemniki w śluzie płodnym mogą przeżyć 3-5 dni, maksymalnie 7 dni;
• Estrogen powoduje utrzymanie spoczynkowej temperatury ciała na niższym poziomie;
• Długość fazy przedowulacyjnej może być zmienna: krótsza lub dłuższa.
2. Hormon przysadki mózgowej (LH-lutropina) powoduje pęknięcie pęcherzyka dominującego – uwolnienie komórki jajowej. Komórka jajowa żyje tylko 12-24 godzin.
3. Pęknięty pęcherzyk przekształca się w ciałko żółte, które produkuje hormon – progesteron;
• progesteron blokuje możliwość kolejnej owulacji;
• wytwarzanie progesteronu hamuje wydzielanie płodnego śluzu, następuje zagęszczenie śluzu szyjki macicy, staje się on gęsty, lepki lub zanika, stanowi barierę, staje się nieprzenikliwy dla plemników;
• progesteron działa na ośrodek termoregulacji i podwyższa podstawową temperaturę ciała;
• jest to czas niepłodny – komórka jajowa obumarła.
Jeśli nastąpi połączenie komórki jajowej i plemnika, powstaje człowiek o unikalnym materiale genetycznym. Do poczęcia zwykle dochodzi w środkowej części jajowodu, tzw. bańce jajowodu. Po kilku dniach od poczęcia, po przemieszczeniu się zarodka przez jajowód, następuje jego zagnieżdżenie w rozpulchnionej przez działanie progesteronu błonie śluzowej jamy macicy.
Jeśli do zapłodnienia nie dojdzie, ciałko żółte po 12-16 dniach zaprzestaje produkcji progesteronu, dochodzi do złuszczenia błony śluzowej jamy macicy – widocznego jako krwawienie menstruacyjne.
Zmiany w cyklu menstruacyjnym
Krwawienie menstruacyjne (zob. Rys. 9a):
• 1 dzień cyklu to pierwszy dzień krwawienia menstruacyjnego;
• błona śluzowa macicy w czasie menstruacji złuszcza się i zostaje wydalona z krwią menstruacyjną.
Faza przedowulacyjna (zob. Rys. 9b):
• przysadka mózgowa zaczyna oddziaływać na jajnik (FSH) w celu jego pobudzenia;
• pęcherzyki jajnikowe są małe;
• błona śluzowa jamy macicy jest cienka, stopniowo odtwarza się;
• szyjka macicy jest zamknięta, twarda, zaczopowana;
• śluz jest zwykle nieobecny w przedsionku pochwy;
• plemniki nie mogą przedostać się przez zaczopowaną, zamkniętą szyjkę macicy, ich czas życia to około 30 minut do trzech godzin w kwaśnym środowisku pochwy;
• w tych warunkach nie może dojść do zapłodnienia, kobieta jest niepłodna;
• długość trwania tej fazy może być różna; w długich cyklach faza dojrzewania pęcherzyka jest wydłużona.
Faza okołoowulacyjna (zob. Rys. 9c):
• obecność dojrzewającego dominującego pęcherzyka jajnikowego;
• błona śluzowa jamy macicy rozrasta się;
• szyjka macicy otwiera się, unosi, staje się miękka;
• kilka dni przed owulacją szyjka macicy produkuje śluz początkowo gęsty, lepki, następnie śluz rozciągliwy, przejrzysty;
• śluz spływa do pochwy i na zewnątrz, można obserwować go w przedsionku pochwy;
• plemniki mogą przeżyć w śluzie płodnym, zasadowym, bogatym w substancje odżywcze, mającym charakter rozciągliwy, przejrzysty – od 3 do 5 dni, maksymalnie 7;
• kobieta jest płodna.
Obecność śluzu płodnego w sposób istotny koreluje z owulacją. Badania naukowe pokazują, że około 90% jajeczkowań występuje w ostatnim dniu obecności śluzu typu płodnego, dzień przed lub dzień po. 100% owulacji występuje w ciągu od 3 dni przed do 3 dni po wystąpieniu ostatniego dnia śluzu o cechach płodnych.
Faza poowulacyjna (zob. Rys. 9d):
• komórka jajowa obumarła – powstało ciałko żółte;
• błona śluzowa jamy macicy rozpulchniona (gotowa do przyjęcia zarodka);
• szyjka macicy zamyka się, jest zaczopowana gęstym śluzem, twardnieje;
• śluz gęstnieje, zwykle jest niezauważalny w przedsionku pochwy;
• plemniki nie mogą przedostać się przez ten rodzaj śluzu, ich czas życia to około 30 minut do trzech godzin;
• komórka jajowa obumarła, kobieta jest niepłodna, nie ma możliwości poczęcia; • faza poowulacyjna jest stałej długości.
Podsumowanie
Płodność pary zależy od (zob. Rys. 10):
1. czasu życia komórki jajowej (12-24 godziny);
2. czasu życia plemnika w śluzie płodnym (3-5 dni, maksymalnie 7);
3. obecności śluzu płodnego (około 6 dni).
5 najważniejszych faktów na temat płodności:
1. Zdrowy mężczyzna jest zawsze płodny.
2. Kobieta produkuje zwykle jedną dojrzałą komórkę jajową w cyklu. Jest ona zdolna do zapłodnienia tylko 12-24 godzin po uwolnieniu (jajeczkowaniu, owulacji).
3. Około 6 dni przed owulacją szyjka macicy otwiera się, produkuje i wydziela płodny śluz. Plemniki mogą żyć w śluzie płodnym 3-7 dni oczekując na owulację (średnio 3-5 dni).
4. Przyjmuje się, że para jest płodna przez okres obecności śluzu typu płodnego u kobiety oraz trzy dni po jego zaniknięciu. Obecność śluzu typu płodnego silnie koreluje z owulacją.
5. Cały pozostały czas w cyklu kobieta jest niepłodna.
POLECAMY
